Debian 3.0´da Türkçe -2

Gtk uygulamaları kozmetik ayarları (gtk widget) /etc/gtk dizinindeki dosyalardan alır. O halde bu bölgede çalışarak türkçe sorunlarını biraz daha azaltalım:

---

	cd /etc/gtk
	cp gtkrc.iso-8859-9 gtkrc.iso-8859-9.orig
	ln -s gtkrc-iso-8859-9 gtkrc

---

Gtk programlarında TT fontların da kullanıldığını söylemiştik. Hazır TrueType fontları kurduğumuza göre menülerde ve şurda burda kullanılacak olan sabit genişlikli fontu (adobe-helvetica) daha hoş görünümlü olan bir TT fontla değiştirelim.

---

/etc/gtkrc dosyasında:

	style "gtk-default-tr" {
	    fontset = "-*-verdana-medium-r-normal--12-*-*-*-*-*-iso8859-9, 
	               -*-arial-medium-r-normal--12-*-*-*-*-*-iso8859-9, 
		       -*-helvetica-medium-r-normal--12-*-*-*-*-*-iso8859-9, 
		       -*-arial-medium-r-normal--12-*-*-*-*-*-iso8859-9,*-r-*"
	}

---

Type1 font kurulumunda belirtilen ayarlarla birlikte bu işlemler gnumeric gibi native bir GNOME programında türkçe sorunlarını büyük ölçüde ortadan kaldırır. gnumeric'i çalıştırarak deneme yapabilirsiniz. Baskı önizlemede ve yazıcı çıktılarında türkçe karakterleri kullanabiliyor olmanız gerekir. Bu deneme sırasında menülerde kullanılan verdana fontunun yakıştığını da gözleyeceksiniz. (Enteresan bir husus olarak Mozilla'nın gtkrc ayarından etkileneceğini belirtelim. Mozilla'da da artık menülerde verdana kullanılıyor olacaktır. Güzel :) Gtk kitaplığı AA-ware olmadığından bu programlarda göreceğiniz TT fontlar AntiAlias değildir. 2.x ile birlikte Gtk'da AA desteği mevcuttur.

Qt -- KDE

KDE türkçe desteği konusunda çok başarılı. Buraya kadar anlatılan ayarlar doğru şekilde yapılmış ise bir KDE programında Türkçe sorununa rastlamanız düşük bir olasılık. (Opera 5.x kötü bir numune oluşturmuştu bir ara.) KDE entegrasyonunun güçlü olması da bunda etkili. Bu entegrasyondan dolayıdır ki KDE programları hariçten gazel olarak baktığı yerel dil yapılandırmasını dikkate almadan kendi yerelleştirme ayarını referans alıyor. Yani KDE programlarında sistem locale'yi değil KDE locale'yi ayarlamak gerekiyor. Bunun için ya KDE konfigürasyon dosyalarının birkaç ufak yerine elle müdahale edeceksiniz ya da daha kolayı KDE control center'ı (kcontrol) kullanacaksınız. KDE'de bir ara türkçe mesajları içeren `mo' dosyasında sorun vardı. Ben test etmedim fakat mesajları da Türkçe seçmiş fakat garip karakterle karşılaşmışsanız önce bu dosyayı değiştirmeniz gerekiyor. (Bu konuda bir google araması yapabilirsiniz.)

OpenOffice

Sonda söyleyeceğimi başta söyleyeyim. OpenOffice'de türkçeleme son derece kolay. Fakat fevkalâde bloatware olan bu şişman yazılım hakkında bazı ilginç notlar geçeyim önce. Ofis demek aynı zamanda bol miktarda yazıcı çıktısı demek bildiğiniz gibi. Unix türevlerinde yazıcı çıktıları her zaman Type1 temelli olagelmiştir. Type1'in yerelleştirme özellikleri TT'ye göre çok daha kötüdür ve linux'da ekrana bakarak bitti gibi düşünülen türkçeleme meselesinin yazıcı çıktılarında hortlaması da bu yüzdendir. OO, varlığı açısından yaşamsal öneme sahip yazıcı işlerini kendi dışında bir kitaplığa emanet etmek yerine (bir aralar gnome-print gündemdeydi) PSPrint denilen kendi mimarisiyle yönetiyor. Type1'den kaynaklanan yerelleştirme sorununu da bu mimari içinde şöyle hallediyor: OO'ya TT fontların yerini gösteriyorsunuz, o da gidip TT fontları kendi çiftliğine alıyor ve burada yazıcıda kullanmak üzere TT fontları Type1'e dönüştürüyor. (Metrik dosyalarını vesaire üretmek suretiyle.) OO'da baskı işlerinin umumun muhalifinde bir yöntemle yürütülmesine ek olarak ekranda kullanılan TT fontların render işleminde de farklı bir yol izleniyor. Linux'daki OO, TT fontları kendi içindeki freetype ile yönetiyor. (Gelecekte değişebilir.) OO'nun neden bu kadar devasa boyutta olduğu anlaşılmıştır sanıyorum.

Şimdi eyleme geçelim. TT fontları OO'ya tanıtmanın kolay olduğunu söylemiştik. Bu amaçla /usr/lib/openoffice/program/spadmin'i kullanıyoruz. (1.0.1-5 paketi -ve muhtemelen önceki paketlerde- ufak bir problem var. spadmin'i çalıştırmak için önce /usr/lib/openoffice/program dizinine geçmeniz gerekecek.)

---

spadmin'de Fonts'a tıklayarak TT fontların bulunduğu dizini yani: /usr/lib/X11/fonts/TrueType'ı gösteriyoruz, gerisini o hallediyor. (Bu işlem sırasında TT fontların OO altındaki font dizinine kopyalanması yerine sembolik olarak bağlanmasını tavsiye ederim.)

---

Fontları kurduktan sonra programı çalıştırdığınızda, OO'nun TT fontları kendi uhdesinde yönetmesiyle doğan bir problemle karşılaşacaksınız. Küçük boyutlarda fontların çirkin gözüküyor olması muhtemel. Sorunun açıklaması biraz müşkil. OO'daki freetype'da Apple patentli BYTECODE_INTERPRETER kodunun etkin olmadığını söylemekle yetinelim. Debian'la gelen freetype6 kitaplığında bu kod aktiftir. Dolayısıyla soruna kestirme çözüm olarak önce OO'nun bu kitaplığı kullanmasını sağlıyoruz. Programı şöyle çalıştıracağız:

	LD_PRELOAD=/usr/lib/libfreetype.so.6 openoffice

Program çalıştıktan sonra Tools -> Options -> View'de Screen font antialiasing ayarı ile oynayarak istediğiniz sonuçları alabilirsiniz. Buradan çıkmadan OO'nun ön tanımlı arabirim fontunu da değiştirmek uygun olacak: Font Replacement'da Fonts kutusuna Andale Sans UI, Replace with kutusuna da Verdana yazıyoruz. Artık fontların daha güzel gözükmesi gerekiyor. Yan etkileri de olabilecek bu workaround'ın OO'nun 1.0.1-5 ve öncesi debian paketleri için geçerli olduğunu hatırlatalım.

Mozilla

Mozilla TT fontları AntiAlias halde kullanabiliyor. Bu amaçla Edit -> Preferences -> Appereance -> Fonts kısmından Western ve Turkish fontlarını değiştiriyoruz. Orijinal halde adobe serisi kullanılırken bunları TrueType muadilleri ile değiştireceğiz. Meselâ benim yaptığım ayarlar şöyle oldu: (Turkish için)

---

	Serif      --> monotype-times new roman-iso8859-9
	Sans-serif --> monotype-arial-iso8859-9
	Cursive    --> microsoft-comic sans ms-iso8859-9
	Fantasy    --> microsoft-century gothic-iso8859-9
	Monospace  --> monotype-courier new-iso8859-9

---

17 inch monitörde bu fontlar için 14-16'lik bir boyut güzel duruyor. Ayrıca Minimum font size'ı 13 veya 14 olarak ayarlamak da fayda var.

Mozilla'da her şey umulduğu gibi gelişmiyor. Yazıcı çıktıları sorunlu. Hem yerelleştirme sorunu var hem de çıktılar kötü gözüküyor. Bugzilla'ya bu konuda çok sayıda bug raporlanmış. Sorun yine linux'un type1 temelli yazıcı mimarisinden kaynaklanıyor. Mozilla bu tip problemleri kökten halletmek için yakın bir gelecekte X print server (Xprt) mimarisine geçecek. (Bu da erken safhadaki bir başka yazıcı mimarisi)

AbiWord

Eğer elinizdeki makina kısıtlı kaynaklara sahipse OpenOffice çok hantal kalacaktır. Böyle bir durumda standart ofis işlevleri için önereceğim program AbiWord oluyor. (Tablolama için de Gnumeric) Bu açıdan önemli gördüğüm bir yazılım olan AbiWord'ün türkçelemesi çok kolay bir işlem değil. AbiWord'de TT fontları doğrudan kullanamıyorsunuz. Zira program bir miktar Gtk kırması ve bütün Gtk programlarında olduğu gibi Type1 temelli bir font teknolojisi kullanıyor. TT fontları Abiword dağıtımından çıkan bazı yardımcı programlarla işleyerek Type1 ölçek dosyaları üretmeniz gerekecek. İşlemin ayrıntılarına girmeden önce birkaç hususta anlaşmamız gerekiyor:

• AbiWord fontlarını içeren isteğe bağlı xfonts-abi paketini kurmayın, kalabalık yapmaktan başka işe yaramayacak. Kurulu ise silin. (dpkg --purge xfonts-abi)

• İşte mühim uyarı: TT font listelerindeki (fonts.dir ve fonts.scale) mevcut dil kodlama sırasıyla AbiWord'de türkçe fontları göremeyeceksiniz. Problemin çözümü için bu dosyalarda belirli bir font serisine ait satırlarda iso8859-9 kodunu içeren satır grubun en sonuna alınmalıdır. Bu değişikliği yapmak amacıyla TT fontların bulunduğu dizindeki dosyaları kullanmak yerine daha adaplı davranacak ve bu dosyaları /etc/X11/fonts/TrueType altında düzenleyeceğiz. Kurulumu ttf-commercial ile yapmışsak söz konusu dizin altında zaten ttf-commercial.scale adında bir dosya mevcuttur. O dosyayı açarak belirtilen değişikliği yapıyoruz. Sonuçta varılan görünüm şöyle olmalı: (Örnek arial serisi için)

  	...
  	arial.ttf -monotype-arial-medium-r-normal--0-0-0-0-p-0-tcvn-0
  	arial.ttf -monotype-arial-medium-r-normal--0-0-0-0-p-0-viscii1.1-1
  -->	arial.ttf -monotype-Arial-medium-r-normal--0-0-0-0-p-0-iso8859-9
  	ariblk.ttf -monotype-arial black-medium-r-normal--0-0-0-0-p-0-iso10646-1
  	...
  

  Bu külfetli işlem için VI'ı kullanabiliriz. Kirli bir numara çekeceğiz ;) (Aşağıdaki değişiklik TT fontların ttf-commercial ile kurulduğu varsayımıyla verilmiştir. Eğer fontları başka bir yöntemle kurmuşsanız ttf-commercial.scale ismini uygun şekilde değiştirin, meselâ ilgili bölümde anlatılan manuel kurulum için bu dosya msfonts.scale olacaktır.)

  ---

  	vi /etc/X11/fonts/TrueType/ttf-commercial.scale
  

  VI komut satırında:

  	:%s/(iso8859-9$)/zzz1/
  	:2,$!sort                
  	:%s/zzz(iso8859-9)/1/ 
  	
  

  ---

  Sıralamadan sonra her zamanki gibi güncelleme yapmayı ihmâl etmiyoruz:

  ---

  	update-fonts-scale TrueType
  	update-fonts-dir TrueType
  

  ---

  Ve tabii X'i tekrar başlatıyoruz.

• /usr/share/AbiSuite/fonts dizinini X'in font patikalarına eklemeyin. Burada anlatıldığı şekliyle böyle bir işleme gerek yoktur.

Ön düzenlemeden sonra font listelerini ve TT fontları AbiWord font dizinine yerleştireceğiz. Font listeleri için yukarıdaki adımlarda otomatik veya manuel olarak oluşturulan fonts.dir ve fonts.scale dosyalarını /usr/share/AbiSuite/fonts dizinine direk kopyalayabileceğiniz gibi tercihen TT font dizinindeki dosyalara (eğer bunlar AbiWord'ün istediği formatta düzenlenmiş ise) sembolik olarak bağlayabiliriz. /usr/share/AbiSuite/fonts dizini altında gerçekleştirilen aşağıdaki işlemlerde sembolik bağlama yöntemi tercih edilmiştir:

---

	cd /usr/share/AbiSuite/fonts
	ln -sf /usr/lib/X11/fonts/TrueType/fonts.dir
	ln -sf /usr/lib/X11/fonts/TrueType/fonts.scale

---

---

Kopyalamak yerine yine linklemek suretiyle TT fontları da yerleştiriyoruz: (Satırın sonunda dot yani nokta var.)

	ln -s /usr/lib/X11/fonts/TrueType/*.ttf .

---

TT fontlar ve font dosyaları hazır olduğuna göre her bir TT fonta ait metrik dosyalarını oluşturuyoruz. Bu işlemi AbiWord paketinden çıkan ttfadmin.sh aracı ile gerçekleştireceğiz. (Arada dot var.)

---

	ttfadmin.sh . ISO-8859-9

---

Herşey doğru yapılmış ise abiword'ü çalıştırdığınızda TT fontları font kutusunda görebiliyor ve türkçe olarak kullanabiliyor olmanız lazım. AbiWord'ün açılışta verdiği "Kullandığım font'ları X font path'e ekleyemiyorum" mesajını önemsemeyin ve kapatmak için Tools -> Preferences -> Preference Schemes'den Show font warning ... ve Modify Unix Font ... seçeneklerini etkisiz hale getirin.

Eterm (Ehmm.. Bu kısmı kendime ithaf ediyorum :)

Eterm font kaynaklarını kendi ayar dizininden okur. Eğer ekte verilen xfonts-base.alias dosyası kurulmuşsa /usr/share/Eterm/themes/Eterm/theme.cfg'deki font satırlarını şu şekilde ayarlamak kâfidir:

---

	begin attributes
		...
		font default 1
		font 0 6x13
		font 1 8x13
		font 2 9x15
		font 3 9x15bold
		font 4 10x20
		...
	end attributes

---

TODO: zamanla diğer uygulamalar :)

Sonuç

Bütün bu ayarlara rağmen sistemin türlü yerlerinde türkçe sorunlara rastlayacaksınız şüphesiz. Bunların birçoğu kolaylıkla halledilebilirken bir kısmı inatla ve tutarlılıkla gösterdiğiniz uğraşları boşa çıkaracaktır. Takip edilecek politikanın troubleshoot_süresi/program_değeri oranıyla belirlenmesini tavsiye ederim. (İdeali sıfır) Tabii bilinçaltınızda programın değerini sonsuza çıkarmamak kaydıyla! Hayat kısa, sanat uzun ;)

Yakın bir gelecekte burada anlatılan ayarlar güncelliğini yitirecektir (yani umarım). UTF-8 gümbür gümbür geliyor. UTF-8'in yeterince yaygınlaşmasıyla birlikte birçok sorunun kendiliğinden kaybolacağı ve dağıtımların minimum Türkçe sorunuyla geleceği beklenilmekte. Bu işin iyimser kısmı. Kötümser tarafına gelince. Gtk gibi önemli bir kitaplıkta UTF-8'in ilk tasarımda atlanması hayati bir hata. (KDE bu açıdan çok başarılı. KDE geliştiricilerinin 24 saat başında bulundukları klavyelerde umlaut-aksanlı karakterlerin olması etken olabilir mi acaba? :) Kullanılan kitaplık UTF-8 uyumlu olmayınca imama uyan cemaat durumundaki Gtk geliştiricileri de yerelleştirme konusunda çok özenli davranmıyorlar. (Örn. dillo, mrproject vb.)

Kendi sistemimde yaptığım ayarları özetlemeye çalıştım. Eminim ki gözden kaçan hatalar olmuştur. Ayarların önceden türkçeleme girişiminden geçmemiş taze bir debian kurulumu üzerinde yapılması birçok aksaklığı önleyecektir. Belirlediğiniz hataları veya eksikleri bildirirseniz, bu doküman alta girilen yorumlarla herkesin istifade edebileceği bir referans haline gelebilir. Türkiye'deki kullanıcıların, karşılaştıkları yerel problemleri oradan buradan sorarak kestirmeden halletmek gibi bir alışkanlıkları var. Bunun sonucunda hiçbir problem ve çözümü doğru dürüst dokümante edilmiyor ve daha da önemlisi programlarda Türkçe'ye ilişkin bug'lar geliştiricilere raporlanmıyor. Böylesi bir durumda Türkçeyle ilgili sorunlardan şikayetçi olma hakkımız da olamaz.