Bilişsel Bilimler Kılavuzu - III

3) Mide kanserinden ölenlerin sayısı mı daha fazladır yoksa araba kazasından ölenlerin sayısı mı?

4) Yazı-tura atıyorsunuz. Aşağıdakilerden hangisi daha rastlantısaldır? Neden?

a) Yazı-Yazı-Yazı-Yazı-Yazı-Yazı
b) Tura-Tura-Tura-Tura-Tura-Tura
c) Yazı-Yazı-Yazı-Yazı-Tura-Yazı
d) Tura-Yazı-Yazı-Yazı-Yazı-Yazı
e) Yazı-Tura-Tura-Yazı-Tura-Yazı


5) Birleşmiş Milletler’e üye olan Afrika ülkelerinin toplam üye ülkelere oranı %10'dan fazla mıdır? Fazlaysa yaklaşık olarak ne kadardır?

6) Bir devlet kurmak isteminde bulunmak için bir budunsal (etnik) öbeğin nüfusunun en az ne kadar olması gerekir?

7) "En dibin daha kötüsü olamaz!" görüşüne katılıyor musunuz?

8) Abhaz-Gürcü savaşı, Muhammedciler’le (Müslüman) İsacılar (Hıristiyan) arasındaki bir savaş mıdır? (Lütfen bir kaynağa başvurmadan yanıtlayalım.)

9) Türkiye’de namus cinayetlerinin sayısı artmış mıdır?

10) Türkiye uzagörürlerinde (televizyon) birçok yarışma izlencesi (program) var. Bunlarda birtakım yarışmacılar, kimi soruları bilemiyorlar. "Ben olsaydım yanıtlardım, bu yarışmacılar da amma bilgisiz!" dediğiniz oluyor mu?

11) Çevrenizde kötü bir olay oldu: Bir kaza, bir para kaybı ya da bir tanıdığınız düşük yaptı. Sık sık "Ben demiştim zaten" diyesiniz geliyor mu?

12) Türkiye’de en çok izlenen spor, ayaktopu (futbol). (Bu soru, böyle bir uğraş edinmiş olan çoğunluk için:) Bir gol atıldığında, bir sonraki golü aynı oyuncudan mı daha çok beklersiniz yoksa başka oyunculardan mı?

13) (Bir soru da, kumar ya da bilgisayar oyunu oynayanlar için:) "Bu kez yenildim ama demek ki sonraki oyunlarda kazanacağım." dediğiniz oluyor mu?

Diyelim ki dediğiniz olmuyor; sizde oluşan olumsuz duyguların altında, "hani yenilgilerin sonu kazanç olurdu?" türü bir beklenti de etkili mi?

14) Ne yapacağınızı bilemediğiniz zor bir dönemde dua edip, dua ettikten sonra işlerinizin yoluna girdiğini gördüğünüz oldu mu? Böyle bir durumda, duanızın etkili olduğunu hiç düşündünüz mü?

15) "Her yükseliş, bir düşüşün başlangıcıdır." görüşüne katılıyor musunuz?

16) Ali, üniversitede matematik eğitimi almış sevinçli ve konuşkan bir insandır. Derslerinden arta kalan zamanlarında felsefe ve sanat çevrelerinde bulunmuş, bu konuda birçok kitap okumuştur. Aradan yıllar geçmiş, Ali bir işe girmiş ve evlenmiştir. Hangisinin olasılığı daha yüksektir?

a) Ali öğretmenlik yapmaktadır.
b) Ali, insancıl bir öğretmendir.
c) Ali, insancıldır.

17) Sizce borsa uzmanlarının söyledikleri tutuyor mu? Tutuyorsa bunu neye bağlıyorsunuz?

18) Siz evsahibisiniz. Evi genç bir çifte kiraya verdiniz. Soyadları zaten aynı olduğu için, evlilik cüzdanı sormadınız. Kendinizi ahlakın ve size göre toplumu ayakta tutan ne kadar değer varsa hepsinin yılmaz savunucusu olarak görüyorsunuz ve bir komşunuz, gece, kulak misafiri olduğunu; gerçekte o çiftin evli olmadığını; soyadlarının aynı olmasının bir rastlantı olduğunu ve dolayısıyla, "Almanya’dan oğlum gelecek" bahanesiyle derhal evden kovulmaları gerektiğini söylüyor. "Birkaç gün izleyeyim" diye yanıtlıyorsunuz. Bir gün sonra bir bakıyorsunuz, evden oldukça yüksek bir müzik sesi geliyor ve eve gözleyebildiğiniz kadarıyla, kızlı-erkekli en az beş tane genç giriyor. Oracıkta anlıyorsunuz ki komşunuz haklı. Hiç buna benzer durumlarda böyle düşündüğünüz oluyor mu?

19) Türkiye’nin üç büyük kentinin birinde yapılan araştırmada, 72 tane altı çocuklu ailenin kız-erkek çocuk doğum sırasının aşağıdaki gibi olduğu görülmüştür:

Kız Erkek Kız Erkek Erkek Kız

Peki sizce Erkek-Kız-Erkek-Erkek-Erkek-Erkek biçimindeki sıralamaya sahip kaç tane altı çocuklu aile vardır?

a) 72’den az
b) 72
c) 72’den fazla


20) Eryaman Toplukonut Bölgesi’nde yeni açılan bir sitede yaşayanların %30’u mühendis, %70’i avukattır. Barbaros da bu sitede yaşayanlardan biridir. Günün en az beş saatini bilgisayar başında geçirmekte; arkadaşlarıyla pek fazla görüşmemektedir. Bilgisayar dergilerini sürekli olarak izlemektedir. Sizce aşağıdakilerden hangisinin olasılığı daha yüksektir?

a) Barbaros avukattır.
b) Barbaros mühendistir.
21) 1x2x3x4x5x6x7x8 çarpımının sonucu yaklaşık olarak kaçtır? (hemen yanıtlayın! Mızıkçılık yapıp yukarıya bakmayın!) 22) Birleşmiş Milletler’e üye olan Afrika ülkelerinin toplam üye ülkelere oranı %40’dan az mıdır? Azsa yaklaşık olarak ne kadardır? ("Yukarıya bakmıyoruz" demiştik.)

23) Bir ülkede milletvekili sayısı en az ne kadar olursa yönetim aksamaz? Peki aynı biçimde, en çok ne kadar olmalıdır?

24) Bir düş gördünüz ve gerçek oldu ve olay, sizin için oldukça önemli bir olaydı: Düşünüzde, şu an yanıbaşınızda eşiniz olarak duran insanla tanışacağınızı görmüştünüz ve gerçekten tanışmıştınız. Ya da babanızın öleceğini görmüştünüz ve ölmüştü. Siz geleceği görebilen bir şaman mısınız ya da/ yoksa size geleceği gösteren bir üst varlık mı var?

25) Yerleşmek üzere Tayvan’a gidiyorsunuz. Arkadaşlarınız, sağlığınızdan kaygı duyup gitmenize engel olmaya çalışıyor. Diyorlar ki, "2003'te SARS vardı, 2004'te kuş gribi, 2005'te tsunami. Gitme! Ölürsün! Korkuyoruz." Bir hekim tanıdığınız da, gitmeden aşı olmanızı öneriyor. Ne aşısı? Ne olursa. Ne yanıt verirsiniz?

(LÜTFEN İLERLEYEN BÖLÜMLERİ, YANITLARINIZI BİR KAĞIDA YAZMADAN ÖNCE OKUMAYINIZ.)

1 Büyük olasılıkla, birinci harfi 'k' olan sözcüklerin daha fazla olduğunu ileri sürdünüz. Böyle düşünmeniz, 'elverişlilik yanılgısı' olarak adlandırılan olgudan kaynaklanıyor. 'k' ile başlayan sözcükleri saymak, üçüncü harfi 'k' olan sözcükleri saymaktan daha kolaydır. 'K' harfi ile başlayanlar, daha fazla eriştirebilirdir. Daha rahat akla geldikleri için, 'k' ile başlayan sözcükleri saymak, daha kolaydır. İsterseniz bir çırpıda deneyelim: Kağıt, kitap, kart, kayak, kayık, kazık, katık, kaban. Şimdi ikincilere örnek: aşk, tak, bakraç, takas. (Görüldüğü gibi, bunları bulmak için daha fazla zaman harcamak gerekiyor.)

2 Bu, çok ünlü bir deneydir. Bir öbek insandan, 8x7x6x5x4x3x2x1 çarpımının sonucunu hemen söylemeleri isteniyor. İkinci öbek insandan ise, 1x2x3x4x5x6x7x8 çarpımının sonucunu hemen söylemeleri isteniyor. Birinci öbektekiler, 8 ile başladıklarından, daha yüksek sayılar söylüyorlar. İkinci öbektekiler ise, 1 ile başladıklarından, daha düşük sayılar söylüyorlar. Bu bulgular, çıpalama etkisini ortaya çıkarmak için yapılmış en ünlü ve en canalıcı deneyin bulgularıdır: İnsanlar, belli bir durumda değer biçerlerken; verilen başlangıç değerine göre bir değerlendirme yapmaktadırlar. Aynı çarpım, başlanılan yöne göre, farklı sayıların söylenmesine yol açmaktadır.

3 Araba kazasından ölenlerin sayısının daha yüksek olduğunu düşünüyorsanız, yanılıyor olabilirsiniz. İnsanlara bu sorunun sorulduğu Amerika’da, mide kanserinden ölenlerin sayısı, araba kazalarından ölenlerin sayısından daha fazla. Peki neden araba kazasında ölenlerin sayısının daha yüksek olduğunu düşünme eğilimindeyiz? Çünkü gazete ve uzagörür (televizyon) haberlerinde, mide kanserinden kaynaklanan ölümlere yer verilmiyor. İzlencecilerin (programcılar) daha çok izleneceğini düşünmelerinden olsa gerek, araba kazalarına sürekli yer veriliyor: "Bayram dönüşünde yine kaza" türü bir haberle sık sık karşılaşıyoruz da, "mide kanserinden bu kaçıncı ölüm?!" türü bir haberle hemen hemen hiç karşılaşmıyoruz.

Uzagörürcüler (televizyoncular), bu tür deneyleri ve bulguları bilmeseler de, kör topal da olsa, insanların genel eğilimlerini ve yanılgılarını harekete geçirmeyi biliyorlar.

4 Büyük olasılıkla, e'yi seçtiniz. Yani, Yazı-Tura-Tura-Yazı-Tura-Yazı dizisinin Tura-Yazı-Yazı-Yazı-Yazı-Yazı-Yazı dizisinden daha rastlantısal olduğunu düşünüyorsunuz. Ama yanıldınız. Çünkü tüm bu diziler, eşit düzeyde olası; dolayısıyla, eşit düzeyde rastlantısal. Buna 'seçkisizlik (randomness) yanılgısı' deniyor. (Az sonra, benzer bir durumun ‘kumarcı yanılgısı’ için de geçerli olduğunu göreceğiz.) Üstüste altı kez tura geldiyse, bu, paranın hileli olduğunu mu gösterir? Göstermez. Çünkü sonsuz sayıda oynanabilecek yazı-tura oyununu bir kez oynadınız ve sonsuzda bir kere tümüyle tura geldi. Paydada bir kez sonsuz olunca, milyon kez üstüste altı kez yazı-tura gelse, yine 'rastlantısal' diyebiliriz.

5 Bu da çıpalama etkisi için sorulmuş bir başka soru. Ederi (fiyat) tam olarak belli olmayan mallar üzerinde pazarlık yapıldığında da aynı etki görülür: Başlangıçta verilen sayı, pazarlığı ciddi bir biçimde etkiler.

5 ile 22'yi karşılaştırın. Birincisinde, "%10'dan fazla mı?" diye sorulurken; ikincisinde, "%40'tan az mı?" diye soruluyor. Bu da ünlü bir deneydir. Birinci tür soruya %10'a yakın yanıtlar verilirken, ikinci soruya %40'a yakın yanıtlar verilmiştir.

6

Bu soru, ilk kez bu kitapta soruluyor. Yanıtlarınız, küçük devletlerin nüfusları konusunda bilgili değilseniz, 10 milyon çevresinde dolaşıyor olmalı. Bu, Türkiye’nin nüfusundan kaynaklanıyor. Çin'de sorulsa, 100 milyon çevresinde bir sonuç çıkabilirdi. Bahreyn’de (nüfusu: 700 bin) sorulsa 100 bin çevresinde bir sonuç çıkabilirdi. Ama bütün bunların dışında; birkaç onbinlik nüfusları olan ülkeler var. Dünyadaki birçok budunsal (etnik) çatışmanın altında ise, birkaç onbinlik nüfusların bağımsızlık isteminin yattığı görülmekte. Sorun, birkaç onbinin devlet kurma isteminin kabul edilebilir olup olmadığı değil; sorun, insanların birkaç onbinlik nüfusa sahip devletler varken, 6. soruya yanıt olarak milyonları öne sürmeleri.

7

Katılıyorsanız, nedenini bilmek gerekiyor. "En dibin daha kötüsü olamaz" çünkü sözgelimi bir öğrenci, olabilecek en düşük notu almışsa; bir sonraki sınavda, en kötü olasılıkla, daha önce aldığı notu alacaktır. Ama genellikle, en düşük nottan yüksek bir not alır. Bir iş ne kadar çok yapılırsa, ortalamaya o kadar yaklaşılır.

Bu olgunun cezalandırmayla ilgili bir açılımı da var: Olabilecek en düşük notu almış bir öğrenciye ceza verilir ve o öğrenci, ikinci sınavda daha yüksek alır. Notun yükselmesinin cezalandırmadan kaynaklandığı düşünülür. Oysa, yukarıda belirttiğimiz gibi, bir iş ne kadar çok yapılırsa, ortalamaya o kadar yaklaşılır. Cezalandırmanın bunda bir etkisi yoktur.

8

8. soru da ilk kez bu kitapta ele alınıyor. Muhammedci bir ülke olan Türkiye’den çevre ülkelerdeki çatışmalara bakıldığında şöyle bir ikilik belirmiştir: Filistin (Muhammedci) x İsrail (değil); Bosna (Muhammedci) x Sırbistan (değil); Çeçenistan (Muhammedci) x Rusya (değil).

Bunlar üstüste birikince, insanlar, Abhaz-Gürcü Savaşı'nı da bir din savaşı olarak görme eğilimine girmiştir. Oysa iki taraf da İsacıdır. Son on yıl ve ondan önceki yüzlerce yılın kitaplardan aktarılan tarihi, Türkiye insanını bu tür bir ikilik içinde düşünmeye yöneltmiştir. Bu örnekte, Türkiye'de yaşayan Abhazlar'ın çoğunun koyu Muhammedci olmasının da payı vardır. Ancak, Türkiye Gürcüleri de genel olarak koyu Muhammedci'dirler.

9

"Evet" demiş olabilirsiniz. Elbette sayılamalara (istatistik) bakmak, daha sağlam çözümleme yapma olanağı sağlar. Ama bu soru, sayılamaları değil insanların bu konudaki algılarını açığa çıkarmayı amaçlıyor. Eskiden, namus cinayetleri pek duyurulmazdı. Ancak, günümüzün iletişim toplumunda, kimsenin ağzında bakla ıslanmıyor. Haber izlenceleri ve gazeteler, namus cinayetlerine uzun uzun yer veriyorlar. Böyle olunca da doğal olarak, bize sanki sayı artmışmış gibi geliyor. Bu soruyu 3'le bir karşılaştırın. 3 ve 9, birbirlerine benziyor. Ancak, bir ayrım var: Namus cinayetlerinin duygusal yükü var. Çoğunluğu etkileme gücüne sahipler. Mide kanseri ya da araba kazaları ise, katı gerçeklikler olarak görünüyorlar. Bir olay, ne kadar canlı ve vurucu ise, o kadar çok akılda kalır; belirginliği artar ve bize, sanki çok kere yaşanmışmış gibi gelir.

10

Yanıtınız olumlu ise, işte tam da buna 'temel yüklemleme yanlışı' deniyor. İnsanlar, canlı yayında oldukları için heyecanlanıyor olabilirler. Soruları yanıtlayamamaları, çekim ortamından kaynaklanıyor olabilir. Ama yarışma izlencelerinde geniş anlamda çekim ortamı gösterilmiyor. Belki siz olsanız siz de heyecanlanıp yanıtlayamayacaktınız. Bu, bir kendine hizmet eden yanılgı örneği. Siz o kişiyi aşağılayarak gerçekte kendinizi yüceltmiş oldunuz. Ama aynı ortamda yanıt vermiyor olmanızın yanında, bir başka nedenle de yanılıyorsunuz: Birinin kötü olması, sizin iyi olduğunuz anlamına gelmez. Siz yükselmediniz; o alçaldı. Siz aynı yerde duruyorsunuz. Demek ki, kötünün iyisisiniz.

11

Bir çoğumuzun söylemeyi sevdiği bir sözdür: "Ben demiştim zaten". Bu da, "ben demiştim zaten" ya da "belliydi zaten" yanılgısı (hindsight bias). Aslında dememiştiniz ama bir olay bir kez oldu mu insanın "belliydi zaten" diyesi geliyor. Bu durumun ek bir açıklaması da var: Kimi zaman, bir olay olmadan önce, o olay, aklımızdan geçer gibi olur; sonra da olur. Ama aklımızdan çeşit çeşit olasılık geçer. Bunlardan bir tanesinin gerçekleşiyor olması, şaşırtıcı değildir. Örneğin, aklınızdan şunlar geçmiş olsun: Bugün kar yağabilir. Bugün yağmur yağabilir. Bugün güneş açabilir. Bugün rüzgarlı olabilir.

Bunlardan biri gerçekleşiyorsa, şaşırmayınız. Çünkü neredeyse bütün olasılıkları saydınız.

12

Buna benzer bir soru, 20 yıl önce yapılmış ünlü bir deneyde sorulmuştu: Basketbol taraftarlarına "az önce basket atmış bir oyuncunun mu basket atması daha olasıdır az önce basket kaçırmış bir oyuncunun mu?" Taraftarların çoğu, az önce basket atmış bir oyuncunun basket atma olasılığının daha yüksek olduğunu belirtmişlerdi. Buna 'sıcak el görüngüsü' adı verilmiştir. Ana düşünce şudur: Başarı, başarıyı getirir; başarısızlık, başarısızlığı. Ancak, Amerikan Basketbol Ligi’yle ilgili olarak yapılan çalışmada, sıcak el inancının doğru olmadığı ortaya çıkmaktadır: Az önce basket atmış bir oyuncunun basket atma olasılığı daha yüksek değildir.

13

Bunu 4. soru ile karşılaştırın. Kumarcılarda şöyle bir eğilim olduğu gözlenmiştir: "Evet şimdi yenildim ama şans, kendi içinde dengeli bir süreçtir. Kayıplar, kazançlarla dengelenir." Bu eğilim, deneysel ortamlardan öte, Las Vegas’ta da gözlemlenmiştir.

14

Dua ettiniz ve işleriniz yoluna girdi. Ve anladınız ki dua, etkili oldu. Buna 'doğrulama yanılgısı' deniyor. Yalnızca dua ettiğiniz durumdaki sonuca bakarak, duanızın etkili olduğu sonucuna vardınız. Oysa, dua etmeden ortaya çıkan sonuçları ve dua edip olumsuz sonuçlar aldığınız durumları da gözden geçirmeniz gerekirdi. Diğer bir deyişle, duanın etkisini, ancak, dua etmediğinizde olanlara bakarak anlayabilirsiniz.

Benzer bir örnek verelim: "Sakız çiğnemezsem, yüksek not alamıyorum." Bunu söyleyenin çalışkan bir öğrenci olduğunu düşünelim. Bu öğrenci, sakız çiğnese de çiğnemese de yüksek not alır. Yüksek notla sakız çiğnemenin bir ilgisi yoktur. Sakız çiğnemediğinde de yüksek not aldığını gördüğünde, sakızın etkisiz olduğunu anlayacaktır.

Gündelik yaşamda, neyin neden kaynaklandığını anlamak zor olabiliyor. Bir öğrencinin gerçekten yaşadığı bir olayı aktaralım: Bu öğrenci, çok ders almakta; öğle aralarında da derse girmektedir. Bu nedenle, okulun yemekhanesinde yemek yemek istese de yiyememekte; yakındaki bir bakkaldan Rus salatalı sandviç almaktadır. Birkaç saat sonra cırcır olmakta ve bunun genel bir rahatsızlıktan kaynaklandığını düşünmektedir. Bu durum, kendine yönelik olumsuz duygu ve düşüncelere yol açmaktadır. Birgün ders yapılmaz ve öğrenci, yemekhaneye gider. Birkaç saat sonra ayakyoluna gitmeyi düşünmektedir ki cırcır olmadığını görür. Sonra Rus salatası yememeye başlar. Bunu birkaç gün dener ve cırcır olmaz. Anlamıştır ki, salata bayattır.

Gündelik yaşamda, neden-sonuç zincirlerini saptamak bu örnekteki kadar kolay değildir. Ancak, doğrulama yanılgısına düşmemeye dikkat ederek birçok zinciri açığa çıkarıp zararlı olanları kırabiliriz.

15

7. soruyla karşılaştırın. "Her yükseliş, bir düşüşün başlangıcıdır" çünkü bir insan, bir işte, olabilecek en yüksek başarımı gösterdiyse; bir sonraki denemede en fazla aynı başarımı gösterebilir ama genellikle, daha az başarım gösterir.

Bunun da, ödüllendirmeyle ilgili bir açılımı var: Olabilecek en yüksek başarımı göstermiş bir insan, genellikle ödüllendirilir. Ama en yüksek başarımı gösterdiğine göre, bir sonraki denemede o kadar başarılı olamayacaktır. Bu, ödül verenlerde, “ödül veriyoruz ama ters tepiyor; şımarıyorlar” düşüncesini uyandırır. Oysa, o insan, ödül verilmeseydi de aynı düzeyde başarı elde edecekti. Bu konudaki en ünlü deney, uçuş eğitimi alan pilot adayları ile yapılmış ve bulgular çerçevesinde, 7 ve 15'teki yanılgılar, 'ortalamaya bağlanım (regression to the mean) yanılgısı' olarak adlandırılmıştır.

16

Ali'nin insancıl bir öğretmen olma olasılığının daha yüksek olduğunu düşündünüz öyle değil mi? Ama yanlış işte. Buna da 'birleşme yanılgısı (conjunction fallacy)' deniyor. Daha anlaşılır bir örnekle açıklayalım: Bir insanın hem çekik gözlü hem de renkli gözlü olma olasılığı mı daha yüksektir yoksa çekik gözlü olma olasılığı mı? İkincisi öyle değil mi? 16 da benzer bir soru: Ali'nin hem insancıl hem de öğretmen olma olasılığı mı daha yüksektir yoksa öğretmen olma olasılığı mı? İkincisi değil mi? Ama 16'yı yanıtlarken hiç de böyle düşünmediniz!?

Bu, ünlü bir örnektir. İnsanlar, öykünün yapısına göre, daha az olası bir durumu (hem A hem B), daha çok olası olarak görme eğilimindeler. Bu çalışma, tartışılmaz bulgular sağlıyormuş gibi görünüyor ve bir süre böyle algılandı. Ancak, soru yanıtlanırken, Ali’ye ilişkin olarak verilen bilgilerin hepsini kullanmaya özen gösterdiniz öyle değil mi? "Ali’nin felsefe ve sanat çevrelerinde bulunduğu bilgisi verildiğine göre, bu bilgiyi kullanmamız gerekiyor. Öyleyse, Ali’nin insancıl bir öğretmen olması daha olasıdır." biçiminde düşündüğünüzü sanıyorum. Bu soruda, iletişimin temel kurallarından biri, nicelik ilkesi çiğnenmiş oldu. İnsanlar, iletişim kurarlarken, o iletişimin sürebilmesi için gereğinden ne fazla ne de az ayrıntı verirler. Örneğin, "saat kaç?" sorusu için, olağan koşullarda, yarım saatlik bir açıklama beklenmez.

Soru, sağlıklı iletişime ters. İnsanlar, gerekmeyen bilgileri vermezler. Haklısınız. Dolayısıyla, 'birleşme yanılgısı' olarak adlandırılan olgunun insanların bilişsel yapısından kaynaklanıp kaynaklanmadığını bilemiyoruz. Bilişsel yapıdan kaynaklanmıyorsa, 'yanılgı' diyemeyiz.

17

Yapılan çalışmalarda, borsa uzmanlarının 100 öngörüsünden yalnızca 49’unun tuttuğu ortaya çıkmış. Yani iki öngörüden biri yanlış. Borsa uzmanlarına inanma, uzmansız da kalma!

18

Komşuyu kovdunuz ama 14. soruda kovmaya çalıştığımız doğrulama yanılgısını kovamadınız. Evli çiftler, yüksek sesle müzik dinleyemez mi? Bugün çiftin evlilik yıldönümü olamaz mı? Herşeyin tek bir açıklaması mı vardır? Ortaya bir görüş attınız ve onu doğrulamak için kolları sıvadınız. Beklentileriniz, aramanızı biçimlendirdi. Başka olasılıkları göremediniz.

19

Bu da ünlü bir deney. İnsanların çoğu, "72’den az" diye yanıt veriyor. Neden? Çünkü

Erkek-Kız-Erkek-Erkek-Erkek-Erkek

dizisinin Kız Erkek Kız Erkek Erkek Kız

dizisinden daha az rastlantısal olduğunu düşünüyorlar. Oysa, ikisi de eşit düzeyde rastlantısal. 4. ve 13. sorularla karşılaştırınız.

20

Barbaros'un mühendis olma olasılığının daha yüksek olduğunu düşündünüz öyle değil mi? Arkadaşlarıyla görüşmüyor, bilgisayar dergilerini sürekli olarak izliyor ve en az beş saatini bilgisayar başında geçiriyor. Yanıldınız. Yanılgınızın başlıca nedeni, 'taban değeri yanılgısı (base rate fallacy)' olarak adlandırılan durum: Bölgede yaşayanların %30'u mühendis, %70'i avukat olduğuna göre, bölgeden rastgele birini seçtiğimizde onun mühendis olma olasılığı, %30; avukat olma olasılığı, %70’tir. 70, 30’dan fazla olduğuna göre, Barbaros’un avukat olma olasılığı daha yüksektir. Yani söylediğinizin tam tersi.

Bu çalışma da, 16'daki gibi, tartışılmaz bulgular sağlıyormuş gibi görünüyor ve bir süre böyle algılandı. Ancak, "bu bilgiler, boşu boşuna verilmiş olamaz" diye düşündüğünüzü sanıyorum. Bu bilgiler, birşeyler sezdiriyor. O birşeyler ise, mühendis tiplemesi oluyor. Bu çalışmada da aynı iletişim ilkesi, nicelik ilkesi çiğnendi: Bir iletişimin sürebilmesi için tam gerektiği kadar bilgi verilir. Haklısınız.

İşin bir de kalıp-yargı (stereotype) yanı var: Avukatların, arkadaşlarıyla sık sık görüşen, pek fazla bilgisayar kullanmayan ve bilgisayar dergilerini izlemeyen insanlar olduğunu düşündüğünüzü sanıyorum.

Oysa bu, genel olarak doğru olsa da, tek tek bireylere baktığımızda, yanıltıcı olabilir: 20. sorudaki öykücük, gerçek bir kişiyi anlatmaktadır. Bu, avukat Barbaros Ulutaş’tır. Günün en az beş saatini bilgisayar başında geçirmektedir çünkü hukuk bilişimi ve bilişim hukuku konularında çalışmalar yapmaktadır. Arkadaşlarıyla pek fazla görüşememektedir çünkü Eryaman, Ankara kent özeğine (merkez) uzak düşmektedir ve temelleri yıllar önce atılan metro, öylece durmaktadır. Bilgisayar dergilerini sürekli izlemesi de, ilgilerine bağlanabilir. Sonuç olarak, avukattır. Aynı biçimde, mühendis kalıp-yargısına uymayan mühendisler de bulunmaktadır.

Peki niye kalıp-yargılama yaparız? Çünkü işlemleme yetimiz kısıtlıdır ve kalıp-yargılama, bireyler düzeyinde kimi zaman yanlışlara yol açsa da; genel olarak, hesaplı ve kullanışlıdır. Tek tek bireylerin özelliklerini bilmeden yalnızca bir avukat kalıp-yargısıyla binlerce avukatın yaşayışına ilişkin önbilgilere sahip oluruz.

Bitirmeden, 18. soruda da kalıp-yargılamanın geçerli olduğunu belirtelim: "Evli bir çift ne yapar ne yapmaz?"a ilişkin kalıp-yargınız sizi yanıltıcı yorumlara itmişti.

21

21. soru, 2. sorunun ikiz kardeşi. Yukarıda belirtildiği gibi, bu iki soruyla, çıpalama etkisine bakılıyordu. Büyük sayılardan başlayanlar daha büyük; küçük sayılardan başlayanlar ise daha küçük çarpım değerleri biçiyorlardı.

22

5. soru ile 22. soru da ikiz kardeş. Yine çıpalama etkisi ölçülüyor.

23

Sözgelimi, 90 tane milletvekili yeterli midir? "Yeterlidir" diyorsanız ilk kez burada ortaya atılan "payda yanılgısı"nın (İngilizce olarak: "‘denomination fallacy") kurbanısınız. Soruya soruyla yanıt vermeniz gerekirdi: Bu, ne tür bir ülke? Bu ülkenin nüfusu kaç? Ancak, gündelik yaşamda, paydaları hiç dikkate almadan değerleme yaparız. Bu da bizi hem 23’teki yanıtlara hem de 24. soruya götürür.

24 Yaşamımız boyunca milyonlarca düş görürüz ve/ ya da düş gören milyonlarca insandan biriyiz. Dolayısıyla, milyonların milyonlarla çarpımı kadar olasılık var. Doğrudur, düşler çok etkileyicidirler ve gerçekleşmiş de olabilirler. Ancak, paydada milyonlar varken; on düşünüz gerçek olsa, bu, çok düşük bir sayıdır. Kolaylık olsun diye, paydada 1 milyon olduğunu düşünelim:

10 düş/ 1,000,000 düş= 1/ 100,000

Bir milyon tane düş görüyorsunuz ve on tanesi gerçek oluyor. 100,000 düşünüzden 1 tanesi tutuyor ve siz bunu bir üst-varlığa ya da şaman olma olasılığınıza bağlıyorsunuz. Üstelik, tutmayanları ve çarpıcı olmayanları da unutup gidiyoruz. Yeterli zaman verilse, kimse gördüğü 1,000,000 düşü anlatamaz. Çünkü onları anımsayamazlar. İşte bu da, payda yanılgısının etkisini daha da arttırıyor: Paydada gerçekte 1,000,000 varken, 100’müş hatta 10’muş gibi geliyor. Ama doğru değil.

Ayrıca, 'kendini doğrulayan öngörü' olgusu da, düşlerle ilgili yanılgıları arttırmaktadır: İnsanlar, gördükleri düşlerin bir bölümünün gerçekleşeceğini düşünüp yaşamlarını bu beklentilere göre biçimlendirirler. Yaşamlarına bu beklentilere göre yön verdiklerinden, başka bir seçeneğin gerçekleşmesi olanaklı olamaz.

25

Birincisi, Tayvan değil Tayland. Ama Türkiye’ye uzak olduğu için, kimi zaman, ikisi, aynı ülke gibi görülüyor. Bu yanlışlığa uzaklık ve ses benzerliği neden oluyor. Benzer bir durum, Yeni Zelanda’nın Endonezya, İzlanda ve Venezüela ile karıştırılması örneklerinde de geçerli. Bu ülkeler de karıştırılıyor.

İkincisi, Tayland, SARS’tan neredeyse hiç etkilenmedi: Toplam 3 kişi öldü. Ancak, Çin ve Vietnam’daki yüksek ölü sayısı, insanları Tayland’da da çok kişi öldüğünü varsaymaya itiyor. Bu duruma 'dış-öbek türdeşliği yanılgısı (out-group homogeneity)' adı verilir. Kendimizin dışındakilerin bizim kadar çeşitli olmadığını, türdeş olduklarını düşünürüz. "Ha Tayvan ha Tayland"dır. "Ha Çin ha Japonya. Bunların hepsi aynı." biçiminde düşünme eğilimindeyizdir. Ne yazık ki, bu konu üzerinde çalışan araştırmacılar da sık sık bu yanılgının kurbanı olmaktadırlar.

Dış-öbek türdeşliği yanılgısı’na bir diğer örnek, "bunların hepsi çekik gözlü. Birbirlerine ne kadar çok benziyorlar. Nasıl oluyor da birbirlerini ayırt edebiliyorlar?" biçimindeki yaygın görüştür. Oysa çekik gözlüler de, çekik gözlü olmayanlar kadar çeşitlidir. Öte yandan, bu yanılgı, çekik gözlü olmayanlara özgü değildir. Çekik gözlüler de, çekik gözlü olmayanları ayırt etmekte zorlanmaktadırlar.

Asya ülkelerinin sanki aralarında hiç sınır yokmuş gibi tekparça olarak değerlendirilmesinin ikinci nedeni, bilişsel tembelliğimizdir. Bilişsel tembellik, bizim gereksiz ayrıntılarla vakit ve enerji harcamamızı engeller. Öte yandan, ayrıntılı bakmamız gerektiğinde bizi yanıltırlar: Tayland'a dışsatım yapmayı tasarlıyorsunuz. Ülkenin piyasasını öğrenmek için bilgi topluyorsunuz: Tayvan’a ilişkin bilgilerle karşılaştınız. "Ha Tayland ha Tayvan" dediniz. Söylemeye gerek yok: Zarar etme olasılığınız çok yüksek.

Aynı biçimde, tsunami, Tayland'ın güneyini vurdu. Ancak siz orta bölgede yaşıyorsunuz. Korkulacak bir şey yok. Bilişsel tembellik, işte böyle gereksiz korkular da yaratabiliyor.

Bitirirken

İnsana ilişkin olarak konuşma savında olan herkes bu yanılgıların bilincinde olmak durumundadır.

"Felsefe yapıyorum" diyen herkes bu yanılgılarla hesaplaşmak durumundadır.

Boş inançlara savaş açtığını söyleyen herkes önce kendini bu yanılgılardan arındırmalıdır.

Siyaset yapan herkes adımlarını bu yanılgıların bilincinde olarak atmak durumundadır.

Ve asıl konumuza dönelim: İnsanı anlamak isteyen her bilişsel bilimci, insanın bilişsel yapısını oluşturan bu yanılgıları bilmek durumundadır. Ve daha önemlisi, insanı modellemek isteyen her bilişsel bilimci, her yönüyle yetkin izlenceler değil yanılan bir varlık olan insanın yanılgılarını izlencelerine katmak durumundadır.

İnsan, ussal değildir. Akılla mantıkla hareket etmez. İnsan, dizgesel (sistematik) olarak usdışı (irrasyonel) bir varlıktır. Ama bu, onun yazgısı değildir. Kendini geliştirmek, her insanın elindedir.

Ulaş Başar Gezgin

ulas@teori.org